Η Κριτσά είναι ένα χωριό που βρίσκεται στην επαρχία Μαραμβέλλου στο Νομό Λασιθίου Με την απογραφή του 2001 ο πληθυσμός του χωριού είναι 1614 κάτοικοι.

Η Κριτσά είναι κτισμένη αμφιθεατρικά στους πρόποδες του βουνού Κάστελλος, σε υψόμετρο περίπου 365 μέτρων στις συντεταγμένες : 35 10'00'' Ν - 25 39' 00'' - 35.1667,25.65.

Είναι ένα από τα αρχαιότερα χωριά της Κρήτης και διατηρεί σε σημαντικό βαθμό ακόμη αναλλοίωτη την παλιά αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της. Το χωριό χρονολογείται αρχικά από την λίθινη εποχή.Η αρχική παρουσία των κατοίκων ήταν στην περιοχή της σημερινής αρχαίας πόλη Λατώ.Στους μετέπειτα χρόνους και μετά από τις συνεχόμενες κατακτήσεις οι κάτοικοι μετακινήθηκαν στο σημερινό σημείο .

Σήμερα είναι κτισμένο αμφιθεατρικά στους πρόποδες των βουνών "Κεφαλόβρυσο" & " Κάστελλο". Εκεί κρίθηκε σαν η καταλληλότερη θέση, αφενός για να αντιμετωπίζει και να ελέγχει κυρίως την πεδιάδα που ήταν ο ποιό σύντομος και εύκολος τρόπος για να κατακτηθεί και αφετέρου γιατί εκεί υπήρχαν πηγαία και άφθονα νερά, γεγονός που διαπιστώνεται από τους φυσιολάτρες και οδοιπόρους που πέρασαν από τα βουνά και το χώρο της Κριτσάς.

Οι κάτοικοι της είναι απόγονοι της Λατούς Ετέρας και που βορειοανατολικά του χωριού σε απόσταση 3 χιλιόμετρα απ αυτό βρίσκονται τα ερείπια. Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει ως τώρα , ήρθαν στο φως ο χώρος της αγοράς με το Πρυτανείο, την εξέδρα και το Ιερό της Πόλης.

Από τα υστερομινωϊκά χρόνια και μετά διαπιστώνεται και καταγράφεται η αδιάκοπη παρουσία με οποιαδήποτε μορφή κατάκτησης, η παρουσία των χωρικών ασχολούμενοι κυρίως με την γεωργία και την κτηνοτροφία.

Τα Βυζαντινά χρόνια παρουσιάζεται μεγάλη ακμή και αυτό οφείλεται κυρίως στη παρουσία οικογενειών που εγκαταστάθηκαν κατά την περίοδο της κατάκτησης της Κρήτης από τους Φράγκους. Είναι αξιοσημείωτη η ιστορική της πορεία.

Ερημώνεται από τους Άραβες το 823 μΧ, κατοικήθηκε ξανά το 961 μΧ και στα χρόνια της Φραγκοκρατίας τον 13ο και 14ο αιώνα αρχίζει και πάλι η ζωντανή παρουσία της στην περιοχή και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα γεγονότα και την διοίκηση της Κρήτης. Από τα ιστορικά στοιχεία σε όλη την περίοδο του Μεσαίωνα είναι το μεγαλύτερο χωριό της Κρήτης. Το 1867 έγινε έδρα Δήμου που συμπεριλάμβανε τον Κρούστα, την Πρίνα, το Καλό Χωριό, το Μαρδάτι, τον Άγιο Νικόλαο, τα Μέσα Λακώνια και τις Τάπες.

Στην Κριτσά ,όπως περιγράφει Η Χρυσούλα Τζομπανάκη, αρχιτέκτων-αρχαιολόγος,στη μελέτη της μεταξύ των άλλων αναφέρει ότι , βρίσκονται τρεις κοινοτικές κρήνες και πλακόστρωτο "καλντερίμι" στη θέση Χανιώτενα που έχουν χαρακτηρισθεί σαν ιστορικά διατηρητέα μνημεία γιατί αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα αρχιτεκτονικής παράδοσης και άμεσα συνδεδεμένα με την ιστορία της Κριτσάς και τις μνήμες των κατοίκων της περιοχής

1) Κρήνη στην περιοχή "Κουτσουνάρι". Είναι κτίσμα πετρόκτιστο με απλή αψιδωτή μορφή.
2) Κρήνη στην περιοχή "Καββούσα". Η όψη της χαρακτηρίζεται από μία δίδυμη τυφλή αψιδωτή κατασκευή 3) Κρήνη στην περιοχή "Χανιώτενας". Χρησιμοποιείται για το πότισμα των ζώων. Το κτίσμα έχει την τυπική μορφή των απλών αψιδόσχημων μικρών κρηνών της Κρήτης. Εκεί υπάρχει το τελευταίο καλντερίμι που έχει απομείνει στη Κριτσά και συνδέει το κέντρο του οικισμού με τον κάμπο.

Οι Κριτσώτες είναι μια ξεχωριστή κοινωνία ανθρώπων που είχαν και έχουν η δική τους αρχοντιά και λεβεντιά και πάντα στάθηκαν δίπλα σε κάθε άνθρωπο που είχε ανάγκη, με δικό της πολιτισμό, παράδοση ντόπια διαλεκτική συμπεριφορά και σημαντική διηγηματική ικανότητα. Για να αντιληφθεί κάποιος αυτή τη διαφορά θα πρέπει να ζήσει μαζί τους και να ακούσει από τους ίδιους την φιλοσοφημένη άποψη τους για τη ζωή άποψη και που στάθηκε ικανή ώστε επιζήσουν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, χωρίς να υποστούν αλλοιώσεις στον τρόπο σκέψης και διαβίωσης. Οι κάτοικοι της στήριξαν από τα βάθη των αιώνων και στηρίζουν ακόμη και σήμερα κάθε προσπάθεια που αναβαθμίζει τον άνθρωπο και τον τόπο.

Εξακολουθεί να διατηρεί την παράδοση, τη λαϊκή αρχιτεκτονική,με απλά και λιτά σπίτια. Είναι ένα παραδοσιακό χωριό που έχει καταφέρει να διατηρήσει τις παραδόσεις του. Όπως θα διαβάσετε στα στις περιγραφές και στις διηγήσεις που κατάφερε ν συγκεντρώσει σε πέντε τόμους στα "Ραντολόγια" ο κ Γεώργιος Ι.Περάκης διδάσκαλος και ένα από τους σημαντικούς και άξιους επιστήμονες του Νομού μας και της Κρήτης, η Κριτσά διατηρεί έντονα το κρητικό παραδοσιακό χρώμα,στα στενά γραφικά σοκάκια του και τα χαμηλά κάτασπρα σπίτια, με τα περίτεχνα κάγκελα των μπαλκονιών του.
Όλα όσα δημοσιεύει μέσα στους τέσσερις τόμους "Τα Ραντολόγια" "είναι λαογραφικά και ιστορικά κείμενα του τόπου που θα μείνουν αναλλοίωτα στη μνήμη όλων μας γιατί με τον τρόπο αυτό διατηρεί και παραδίνει σε όλους ,την ιστορία ,τα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου μας".

Ο τρόπος ζωής ,του σήμερα που είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, δεν έχει μεταβάλλει τις τοπικές παραδοσιακές δομές .
Η παραγωγή των αγαθών η καθημερινή διατροφή ,τα ήθη και τα έθιμα ,η λαϊκή τέχνη και η αναβίωση των τοπικών γιορτών και εκδηλώσεων είναι αυτά που συνθέτουν το νέο πνεύμα και η συνέχιση του τρόπου ζωής και ανάπτυξης του τόπου.
Οι θρησκευτικές γιορτές, τα πανηγύρια, ο κρητικός γάμος, τα τσικαλομαγειρέματα, οι μουσικές βραδιές που διοργανώνει ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κριτσάς Λατώ μαζί με τη σημαντική συμβολή και παρουσία της Κριτσώτικης νεολαίας, ξαναζωντανεύουν τα παλιά αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν μια πρωτόγνωρη μαζική εθελοντική προφορά που στόχο έχει τον άνθρωπο και την κοινωνία της περιοχής ,δίνοντας το μήνυμα ότι κάτοικοι εξακολουθούν να δημιουργούν ακολουθώντας τις παραδόσεις που οι πρόγονοι τους χάρισαν από τα βάθη των αιώνων και που οι κάτοικοί της εξακολουθούν αναλλοίωτη να την έχουν μέσα τους.

Για αυτό το χωριό εξακολουθεί να διατηρεί ζωντανή τη λαϊκή παράδοση αναλλοίωτη .
Η οικοτεχνία ,εντελώς ιδιότυπη στο είδος της ,είναι ξακουστή από τα παλιά χρόνια. Τα Κριτσώτικα σαλβάρια (ανδρική φορεσιά) και η Κριτσώτικη κούδα (γυναικεία φορεσιά) αποτελούσε χαρακτηριστική παλιά ενδυμασία. Πλούσια υφαντά, πατανίες (βελέντζες) ,πετσέτες, προσώψια,μπαγκάλια ,στολίζουν ακόμη και σήμερα πολλά σπίτια.

Η Κριτσά είχε τρείς ενορίες της Οδηγήτριας, της Δαβραδιανής, και του Αγίου Παντελεήμονα. Πλήθος Βυζαντινών εκκλησιών με σπάνιες αγιογραφίες όπως ο Άγιος Γεώργιος ο Καβουσιώτης,ο Αφέντης Χριστός,ο Άγιος Κωνσταντίνος ,ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος.
Το 1867 ήταν έδρα Δήμου που συμπεριελάμβανε τον Κρούστα,την Πρίνα,το Καλό χωριό ,το Μαρδάτι ,τον Άγιο Νικόλαο ,τα Μέσα Λακώνια και τις Τάπες.
Το 1925 έγινε Κοινότητα.
Στην απογραφή του 1971 έχει 2.267 κατοίκους, (Κριτσά 2.003,Τάπες 192,Μαρδάτι 60 και Θεολόγος 12).
Το 1998 αποτελεί ένα από τα 14 δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Το Χωριό καταστράφηκε και ξανακτίστηκε επί Μινωικής εποχής.
Ξανακαταστράφηκε και πάλι κατοικήθηκε μετά την καταστροφή της αρχαίας πόλης Λατούς - "ΛΑΤΩ η ΕΤΕΡΑ" από την αντίζηλο αρχαία πόλη της Δρήρου.
Ένα μέρος από τους κατοίκους της αρχαίας Λατούς μετακινήθηκε στα Λακώνια και ένα άλλο μέρος στην Κριτσά.

Εξ αιτίας της ανυπότακτης ψυχής των κατοίκων της ,υπήρξε στόχος των κατακτητών του νησιού ,των Ρωμαίων 66-330 μ.χ,των Αράβων των 823-961 μΧ. Το 823 ερημώθηκε από τους Άραβες και οικοδομείται ξανά το 961 μΧ επί Νικηφόρου Φωκά.

Θεωρείται βέβαια η ακμή της στα βυζαντινά χρόνια. Αν και ερημώθηκε από τους Άραβες το 823 ,κατοικήθηκε ξανά το 961 και νέα άνθιση αναγνώρισε την εποχή της Ενετοκρατίας τον 13ο -14ο αιώνα ζούσαν δε εκεί πλούσιοι και ευγενείς Κρητικοί.

Έγινε κατάληψη και πάλι από τους Ενετούς 1204 – 1669 μΧ. Επί Ενετοκρατίας ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Κρήτης.

Στη συνέχεια από 1645 -1898 μΧ νέα κατάκτηση από τους Τούρκους . Το 1821-1828 η Κριτσά ήταν το στρατηγείο των επαναστατών. Οι Κωνσταντίνος Κοζύρης, Παπά Πόθος ,Αλεξομανώλης ,Αλεξογιάννης και άλλοι δείχνουν ότι η Κριτσά ήταν γενέτειρα οπλαρχηγών των Κρητικών επαναστάσεων. Οι Κριτσώτες συμμετείχαν σε όλες τις επαναστάσεις του νησιού. Η Κριτσά την εποχή της Τουρκοκρατίας έπαιξε τον ρόλο όπως τα Σφακιά στα Χανιά. Η συμμετοχή των κατοίκων είχε ως αποτέλεσμα να και να καταστραφεί το χωριό αρκετές φορές από τους Τούρκους και να ερημωθεί απο τις κατά καιρούς βαρβαρικές επιδρομές των Αράβων,Τούρκων και Αιγυπτίων.

Ο επί σειρά ετών Πρωθιερέας των Ανακτόρων Αρχιμανδρίτης Ζαχαρίας Λιανάς σε άρθρο του στην εφημερίδα "Ανατολή" (16/5/1951) υποστηρίζει ότι ο συνοικισμός Κριτσάς πήρε το όνομα από τον πρώτο οικιστή, ο οποίος ελέγετο Κρίτσας και ανήκε στις αρχοντικές εκείνες οικογένειες τις οποίες ο Νικηφόρος Φωκάς μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες το 961 μΧ έφερε από το Βυζαντινό κράτος για την ανανέωση του χριστιανικού πληθυσμού της Κρήτης ,η οποία είχε ερημωθεί από τους Σαρακηνούς όταν κατέλαβαν την Κρήτη.
Αντίθετα ο άλλοτε Νομάρχης Ρεθύμνης Αλ.Χατζηγάκης ,στο βιβλίο του "Εκκλησίες της Κρήτης" γράφει ότι το όνομα Κριτσά προέρχεται από το όνομα κατά τσακισμό : Χριστός,- Κριτσός - Κριτσά.

Στην αρχή ήταν ένα μικρό χωριό αλλά με την πάροδο του χρόνου έγινε πολυάριθμος σε κατοίκους και σήμερα είναι η μεγαλύτερη κωμόπολης της Κρήτης.Σ΄ αυτό βοήθησε και η έκταση που διαθέτει (τα όρια της κτηματικής περιφέρειας Κριτσάς αρχίζουν από τη θάλασσα και εκτείνονται μέχρι την υψηλότερη κορυφή της Δίκτης Λάζαρος) .

Η Κριτσά ήταν από τις λίγες κωμοπόλεις της Κρήτης όπου δεν μπόρεσαν να εγκατασταθούν Οθωμανοί ούτε και στη εποχή τη τρομερή των Γενιτσάρων. Αυτό αποδεικνύεται από την απογραφή του πληθυσμού της Κρήτης επί τουρκοκρατίας όπου σε σύνολο 3320 κατοίκων του τότε Δήμου Κριτσάς δεν υπήρχε ούτε ένας Οθωμανός. Κατά την εν λόγω απογραφή στο τότε Δήμο Κριτσάς υπήγοντο και τα χωριά της περιοχής των οποίων ο πληθυσμός είχε ως εξής:
Κριτσά 2.072 κάτοικοι, Κρούστας 344 κάτ, Πρίνα 269 κατ, Καλό Χωριό 328 κάτ, Μέσα Λακώνια 119 κάτ, Τάπες 93 κάτ, Αγ.Νικόλαος 95 κάτ, - η σημερινή πρωτεύουσα του Νομού- ,ήτοι σε σύνολο 3.320 κάτοικοι.

Στη Κριτσά συγκεντρώθηκαν τα επαναστατικά σώματα Ηρακλείου-Λασιθίου το Νοέμβρη του 1822 και από εκεί εξόρμησαν για τη κατάληψη του φρουρίου της Ιεράπετρας.
Στις οχυρές θέσεις γύρω από τη κωμόπολη,οι επαναστάτες κατόρθωσαν το Γενάρη του 1823 να αποκρούσουν για δύο ημέρες τις 16.000 στρατιώτες του Χασάν Πασά.

Στην Κριτσά συγκεντρώθηκαν οι Κρήτες της Ηπειρωτικής Ελλάδας που αποβιβάσθηκαν στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου το Νοέμβρη του 1827 και από εκεί αφού ενισχύθηκαν από τούς ντόπιους αγωνιστές,εξολόθρευσαν τους Τούρκους του Χουμεριάκου,της Νεαπόλεως και τις ισχυρές τουρκικές δυνάμεις που στάλθηκαν από το Ηράκλειο μετά την σφοδρή μάχη στο Σελινάρι. Από τη Κριτσά ,όπως μνημονεύει η Ιστορία Μουρέλλου,εξόρμησαν το Νοέμβριο του 1867 οι οπλαρχηγοί: Σήφης Δερμιτζάκης, Κων/νος Κοζύρης, Εμμ.Μουρέλλος, Εμμ.Λακέρδας και άλλοι και οι οποίοι ύστερα από επιδρομή, ξεκαθάρισαν ολόκληρο την Επαρχία Σητείας, επιστρέψαντες με πλούσια λάφυρα και αιχμαλώτους.

Στη Κριτσά διανυκτέρευσε το 1897 ο Αριστοτέλης Κόρακας και από εκεί αφού ενισχύθηκε με μεγάλο αριθμό πολεμιστών έκανε επιθέσεις εναντίων των Φρουρίων Ιεραπέτρας και Σπιναλόγκας.

Ο άλλοτε ιερέας και διδάσκαλος Παπαμιχάλης Θαλασσινός,περιγράφει εις τον "" Μύσωνα" τα επαναστατικά γεγονότα Μέσα Μουλιανών μεταξύ των άλλων "Κατά την επανάσταση του 1821 ο παπά Ιωάννης Θαλασσινός έστειλε τον αδελφό του Βασίλειο με επιστολές εις τους αρχηγούς στη Κριτσά αλλά και στη Παχειά Αμμο όπου τον συνέλαβαν οι Τούρκοι και τον έσφαξαν". Έτσι επιβεβαιώνεται από πολλούς ιστορικούς ότι κατά την Επανάσταση του 1821-1828 η Κριτσά αποτελούσε το στρατηγείο των επαναστατών.
Για την ατίθασο αυτή στάση των κατοίκων, οι Τούρκοι έτρεφαν άσπονδο μίσος γι'αυτούς,το δε μίσος τους εξεδηλώνετο με τον αγριότερο τρόπο όταν δίδετο η ευκαιρία στο τουρκικό στρατό να εισέλθει στο χωριό.Μια τέτοια ευκαιρία για τους Τούρκους απετέλεσε η μεγάλη μάχη του 1823 ,όπου κατέλαβαν τη κωμόπολη και την παρέδωσαν στη φωτιά. Τόσο ήταν το μίσος του αιμοβόρου Χασάν Πασά ,ώστε όταν βρήκε στο χωριό τρείς τυφλούς γέροντες (τα γυναικόπαιδα είχαν καταφύγει στα βουνά), διέταξε και τους σούβλισαν ζωντανούς.
Τα γεγονότα του 1823 όπως αυτά περιγράφονται λεπτομερώς στο Κεφάλαιο ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ.Ο κ. Γεώργιος Ι.Περάκης διδάσκαλος, που γεννήθηκε στην Κριτσά, είχε στην καρδιά του το χωριό , προσπάθησε και το κατάφερε, να κρατήσει ζωντανή στη μνήμη όλων όλα όσα έγιναν στον τόπο, κρατώντας σημειώσεις και μαρτυρίες .

Την Κριτσά πλαισιώνουν αλυσιδωτές μεγαλοπρεπείς βουνοσειρές από βορρά ,δύση και νότο,χαμηλού ύψους 500-800 μέτρων : Θύλακας (Φύλακας), Χαυγάς, Μούρη , Φούρνος, Σκάλα, Κεφάλα, Κάστελλος, Μιτσού, Πλατύβολα, Κρουθιανά όρη κ.λ.π Μόνο ανατολικά υπάρχει φαρδύ άνοιγμα προς τον κάμπο της, μήκους 6 και πλάτους 3-4 χιλιομέτρων, κατάφυτο από ελιές, χαρουπιές, αμυγδαλιές και πολλά εσπεριδοειδή και οπορωφόρα δένδρα. Ποτίζετo από πηγαδίσια νερά, βάθους 6-10 μέτρων. Υδρεύετο από τρείς πηγές με σύγχρονο υδραγωγείο: Του Κεφαλόβρυσου (κυρία πηγή) που βρίσκεται δυτικά της κωμοπόλεως και σε απόσταση 100 περίπου μέτρων, με εύγεστο και ελαφρύ νερό .Της Παλιάς βρύσης που βρίσκεται μέσα στην κωμόπολη και τέλος του Καβουσιού (καβουσάκι) που βρίσκεται στη θέση Καβούσα στη νότια άκρη της κωμοπόλεως. Σήμερα υδρεύεται από ένα σύγχρονο αρδευτικό δίκτυο το οποίο και τροφοδοτεί με νερό τις κατοικίες.Τον εκτεταμένο κάμπο της Κριτσάς διασχίζει ένας φιδωτός χείμαρος, ποταμός(Ξεροπόταμος), που μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες κατεβάζει τα νερά των δύο παραποτάμων, του Χαυγά και Θεολόγου, που συμβάλουν ανατολικά και σιμά της κωμοπόλεως στη γέφυρα. Τα βουνά Κάστελος και Κεφαλόβρυσο επεκτείνονται προς δυτικά και σχηματίζον σε απόσταση 15 χιλιομέντρων το περίφημο Οροπέδιο του Καθαρού.Από την Κριτσά ο δρόμος οδηγεί στο Οροπέδιο του Καθαρού ,σε μια καταπράσινη περιοχή που οι οικισμοί του κατοικούνται το καλοκαίρι για παραθερισμό.

Η Κριτσά αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα και ανήκει στο Δήμο Αγίου Νικολάου και βρίσκεται δυτικά του Νομού. Τα όρια της κτηματικής περιφέρειας της Κριτσάς αρχίζουν από την θάλασσα και εκτείνεται μέχρι την υψηλότερη κορυφή της Δίκτη Λάζαρος (Οροπέδιο Καθαρού). Στα πόδια του Κάστελλου απλώνεται ο κάμπος της Κριτσάς και από εκεί βλέπεις τον κόλπο του Μεραμβέλλου. Το βράδυ όταν φωτίζεται βλέπουμε να έχει το σχήμα ενός τεράστιου σκορπιού.

Αν θές να γνωρίσεις την ψυχή των ανθρώπινης της Κριτσάς ,θα πρέπει να γνωρίσεις την ψυχή του τόπου μας.Μόνο μέσα από την αλληλοεπίδραση του φυσικού περιβάλλοντος,του κλίματος,των δράσεων και των συμπεριφορών των ανθρώπων θα κατανοήσεις το χαρακτήρα και την ψυχή των Κριτσωτών. Η Κριτσά είναι μια ξεχωριστή κοινωνία ανθρώπων με τη δική της παραγωγή πολιτισμού, δική της παράδοση και τη δική της ντοπιολαλιά. Ο τόπος των ανθρώπων της υψώνεται σταδιακά από το μέρος του ηλίου και τη θάλασσα ως τις πιο ψηλές κορφές της Δίκτης προς τη Δύση,δημιουργώντας στα διάμεσα δύο γεωλογικές επίπεδες "στάσεις", μιά στον κάμπο με την Κριτσά χτισμένη στο βάθος και το μεγάλο καρπερό ελαιώνα κι άλλη μια το οροπέδιο του Καθαρού.

Η Διαδυκτιακή παρουσία της Κριτσάς είναι μια ευγενική χορηγία του Δημήτριου Σκουλικάρη (τέως Συμβούλου του Δημ.Διαμ. Κριτσάς)