Μεγάλη υπήρξε η συνεισφορά των Κριτσωτών στους απελευθερωτικούς αγώνες της Κρήτης και ξεχωριστή είναι η προσφορά των Τουρκομάχων καπεταναίων - Αλεξομανώλη, Κοζύρη, παπά - Πόθου, καπετάν Ταβλά.
Στη διήμερη μάχη της Κριτσάς που έγινε κοντά στη Λατώ οι Κριτσώτες εισέπραξαν βαρύ τίμημα.
Το χωριό πυρπολήθηκε και καταστράφηκε (Ιανουάριος 1823). Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε και η γενναία αντάρτισσα, η θρυλική Κριτσωτοπούλα.(πηγή Δήμος Αγίου Νικολάου)

Οι αρχηγοί των επαναστατών πληροφορήθηκαν ότι ο στρατάρχης των αιγυπτιακών δυνάμεων στην Κρήτη Χασάν πασάς ,προερχόμενος από τη Βιάννο έφθασε από την κοιλάδα Μύρτου στην Ιεράπετρα με 16.000 στρατό,σφάζοντας λεηλατώντας και πυρπολώντας τα πάντα με σκοπό να επιτεθεί και κατά της επαρχίας Μεραμβέλλου. Οι αρχηγοί συγκεντρώθηκαν στην Κριτσά όπου υπήρχαν οχυρές θέσεις για να αντιμετωπίσουν τον εχθρό.
Επί Τουρκοκρατίας ο δρόμος επικοινωνίας μεταξύ Ιεράπετρας και Σητείας περνούσε από τον κάμπο της Κριτσάς.Από εκεί έπρεπε να περάσει ο Χασάν πασάς για να καταλάβει την επαρχία Μεραμβέλλου.Οι επαναστάτες πού συγκεντρώθηκαν στην Κριτσά μαζί με τους ντόπιους ήσαν 3.000 περίπου.
Ο Χασάν πασάς έφθασε στο Καλό Χωριό, έκανε το σχέδιο της επίθεσης κατά των επαναστατών που ευρίσκοντο στη Κριτσά.Διαίρεσε το στράτευμά του σε δύο σώματα.Με το ένα από 5.000 άνδρες επετέθη από τον Κρούστα. Με το άλλο σώμα ιππικό και το υπόλοιπο του πεζικού,του οποίου ηγείται ο ίδιος επετέθη κατά μέτωπο.
Η Μάχη ήταν πεισματώδης από το πρωί μέχρι το βράδυ.Αντιμετώπιζαν τον εχθρό και από τα δύο μέτωπα με καρτερία και γενναιότητα.Οι επαναστάτες ήσαν λίγοι σε σύγκριση με τον πολυάριθμο στρατό των Τούρκων,αλλά κατείχαν οχυρές θέσεις και έτσι ανάγκαζαν τους Τούρκους να υποχωρούν με πολλούς νεκρούς.
Ο Χασάν πασάς έβλεπε ότι ήταν αδύνατο να προχωρήσει ,οι απώλειες ήσαν μεγάλες και επειδή βράδιαζε διέταξε υποχώρηση και επανήλθε στο Καλό Χωριό.
Οι αρχηγοί των επαναστατών καίτοι πέτυχαν περιφανή νίκη, απεφάσισαν να εγκαταλείψουν τις οχυρές θέσεις της Κριτσάς γιατί είχαν εξαντληθεί και τα πολεμοφόδιά τους.Μέτρησαν τα φυσίγγια και κανείς δεν βρέθηκε να έχει περισσότερα από 3-4 φυσέκια. Έστειλαν να ζητήσουν παντού.
Ο Καζανομανώλης είχε μεταφέρει από το Λασίθι όλο το μπαρούτι. Τρόπος να προμηθευθούν δεν βρισκότανε.Ο Βογιατζής και οι Κασσιώτες καραβοκύρηδες που πολιορκούσαν την Σπιναλόγκα τους έστειλαν την προηγούμενη όσο τους περίσσευε.Είχαν ζητήσει από τον Κουρμούλη στη Μεσσαρά κι'απο το Ζερβουδάκη στο Μαλεβύζι.
Ξαναειδοποίησαν τον ηρωικό Βογιατζή μα δεν ήλπιζαν γιατί κι'αυτός δεν είχε.Ο Μιχάλης Βογιατζής κατήγετο από τη Τουρλωτή-Σητείας και με το δικό του πλοίου (γολέτα) και τους τέσσερις γιούς του προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στον αγώνα.Με μεγάλο κίνδυνο της ζωής του κατόρθωσε να προμηθεύσει στους κατοίκους της περιοχής σημαντικό αριθμό όπλων και πυρομαχικών από τα Δωδεκάννησα,τα οποία ξεφόρτωνε νύχτα στον Άγιο Νικόλαο. Πρωτοστάτησε επίσης και στους εκάστοτε θαλάσσιους αποκλεισμούς και επιθέσεις των γνωστών για τα κακουργήματα των Τούρκων της Σπιναλόγκας. Άμα κατάλαβαν την αδυναμία τους ,ελίγαναν τα πυρά τους.Κρατούσαν όμως τις θέσεις τους δυνατά.Σκορπιστές εξορμήσεις με τα μαχαίρια που γινότανε με το σκοπό να προμηθεύονται μπαρούτι απ'όσους μπορούσαν να σκοτώσουν ή να πιάσουν,τους κόστισαν πολύ σε απώλειες κι'αφήκαν τον τρόπο αυτό της προμήθειας πυρομαχικών.
Τότε ακριβώς τις βραδινές ώρες,που πιανότανε με τους Τούρκους χέρια με χέρια,η παράδοση φέρει το θάνατο της Ροδάνθης,της περίφημης Κριτσωτοπούλας χαϊνισας (αντάρτισσας),που τόσο λάμπρυνε ο θρύλος. Την σκότωσαν με μαχαίρι σε μια εξόρμηση κι ο θάνατος της έφερε τη γενική θλίψη. Από την Κριτσά κατάγεται η 17χρονη ηρωίδα Ροδάνθη, πρωταγωνίστρια του έπους «Κριτσωτοπούλα» του Διαλλινομιχάλη (Μ. Διαλλινάς). Τη Ροδάνθη την απήγαγε ο αρχιγενίτσαρος του Χουμεριάκου Χουρσίτ, αλλά αυτή τον σκότωσε με το σπαθί του στο δωμάτιο που την έχει φυλακίσει, ντύθηκε άντρας και δραπέτευσε από εκεί. Με το όνομα Μανώλης μπήκε στην ομάδα του Καπετάν Καζάνη, διέπρεψε ως αγωνιστής και σκοτώθηκε στη μάχη με το ασκέρι του Χασάν Πασά, η οποία έγινε το 1823 κοντά στην Κριτσά .
Οι διήμερες μάχες της Κριτσάς υπήρξαν οι μεγαλύτερες που διεξήχθησαν στη Κρήτη κατά το οκταετές διάστημα 1821-1828.Η συντριπτική ήττα του χασάν πασά στη Κριτσά,η πολιορκεία της Ιεράπετρας και Σπιναλόγκας και άλλα σοβαρά γεγονότα δυτικότερα του νησιού έκαναν τους Τούρκους να συναισθανθούν ότι δεν θα βραδύνει να έλθει η σειρά τους.Έτσι η θύελλα κόπασε και οι χριστιανοί ανέπνευσαν. (πηγή: Ραντολόγια Γεωργίου Ι.Περάκη-διδακάλου)

ΜΑΧΗ ΕΙΣ ΚΡΙΤΣΑΝ (Κεφάλαιον ΙΖ) απόσπασμα από την Ιστορία των Επαναστάσεων της Κρήτης Ζαμπελιου και Κριτοβουλιδου συμπληρωθείσα υπό Ιωάννου Δ.Κονδυλάκη επανέκδοσης Αφων Βαρδινογιάννη - Αθήνα 1971

Η Κριτσά είναι χωρίον μεγάλο ,περιέχον 700 περίπου οικογενείας,κείμενον εις την υπώρεια των Λασιθιωτών ορέων,και περί αυτό εσυναθροίζοντο Έλληνες εξ όλων σχεδόν των ανατολικών επαρχιών,δια να αντικρούσωσι την εξολοθρευτικήν του Αιγυπτίου αρχηγού ορμήν.Εκτός δε των οπλαρχηγών, τους οποίους ανεφέρομεν ότι ευρέθησαν κατά την Ιεράπυτνον,ελλείποντος μόνο ήδη,κατ'ατυχίαν του Ελληνικού αγώνος,του Νικολάου Ζερβού,είχον φθάσει ενταύθα και ο Ρουσάκης με Ανωγιανούς,Αυλοποταμίτας και Κνωσσίους,ο Αστρινός Χατζηδάκης με Γορτυνίους πολλούς,ο Μηνάς Μπαλάσης με Σφακιανούς τινας,Κωνσταντίνος Σαμπαθιανός,ο Ζαχαρίας Αποστολάκης,ο Γεώργιος Καπασακάλης με τους υπ'αυτούς στρατιώτες και άλλοι μικρότεροι οπλαρχηγοί εξ απωτέρων επαρχιών. Απετέλουν δ'όλοι αξιόμαχον στρατόν επέκεινα των τριών χιλιάδων ανδρών.Μετασκηνώσας λοιπόν τότε ο πολέμιος εις Καλόν χωρίον ονομαζόμενον,πλησίον Μινώας κείμενον,διενοείτο πόθεν ευκολώτερον να εκτοπίσει τους συναθροισθέντας αντιπάλους του. Διότι δεν ήλπιζον ότι με τόσην καταστροφήν ήθελεν εύρει του λοιπού αντίστασίν τινα.Ισχυρός δε με τόσον στρατόν και στρατηγός ενταυτώ απεφάσισε να επιτεθή κατ'εκείνων, διαιρέσας εις δύο σώματα τον στρατόν.Και το μεν διέταξεν, εκ πέντε χιλιάδων περίπου πεζών συνιστάμενον,να διέλθη δια του προς ανατολάς της Κριτσάς επί λόφου υψηλού περί ημισείας περίπου ώραν κειμένου χωρίου Κρούστα λεγομένου,επι σκοπώ να καταλάβωσι τα όπισθεν σχεδόν των Ελλήνων των εις την Κριτσάν,αυτός σε με όλον το ιππικόν,εκ χιλίων περίπου ανδρών,και το λοιπόν πεζικόν ώρμησε ταυτοχρόνως δια να τους προσβάλη απ'έμπροσθεν. Διό και ήλπιζε τότε όχι μόνο θέλει κερδίσει νίκην λαμπράν,αλλά θέλει επιφέρει και τον γενικόν όλεθρον των εναντίων του.
Συλλογισμένοι βεβαίως επρόσμενον και οι Έλληνες κατ'εκείνην την ημέραν την προσβολήν, χωρίς όμως ν'απελπισθώσιν,αλλ'επιστηριζόμενοι μάλλον εις τας οχυρωτέρας θέσεις των,διηρέθησαν ταυτοχρόνως και αυτοί.Οθεν μέρος μεν αντεμάχοντο με πολλήν καρτερίαν και γενναιότητα κατ'αυτού του Χασάν, όστις έπιπτε και εφώρμα μανιωδώς με το ιππικόν μάλιστα κατ'αυτών,μέρος δ'ωσαύτως εναντίον των από Κούσταν επερχομένων.Πεισματώδης διήρκεσεν εκ της πρωίας σχεδόν μέχρι νυκτός η μάχη,και εξορμήσεις ενθουσιώδεις συχναί εγίνοντο με βροντώδεις αλαλαγμούς εξ αμφοτέρων των μερών.
Ολίγιστοι δε κατά πολλών επιτιθέμενοι εξ ευθέτων θέσεων,τους κατηνάγκαζον να οπισθοδρομώσι με φθοράν.Εφόνευσαν τότε ίππους μάλιστα και ιππείς,και μετ'αυτών πέντε ανωτέρους αξιωματικούς επιμόνως εφορμώντας,ωσαύτως και πεζούς πολλούς και από τους ερχομένους εκ της κρούστας και από τους αναβαίνοντας μετά του Χασάν.Βλέποντες,δε ότι δεν ηδύναντο να προχωρήσωσιν εξ αμφοτέρων των μερών,ειμή δια μεγάλης και ακαταλογίστου φθοράς,και τότε δυσκόλως,ήρχισαν να επανακάμπτωσι, καθ'όσον ενύκτονε κατ'ολίγον. Διότι εφοβούντο να κάμωσιν εν ημέρα τοιαύτην στροφήν,δια να επιτεθώσιν κατ'αυτών σφοδρότεροι οι πολέμιοί των.Απέτυχε λοιπόν τότε ο Αλβανός από του να κατορθώση οτι διενοείτο,διό και στραφείς εσκήνωσε πάλιν εις Καλόν Χωρίον,όπου ήτο και πρότερον,αφού απώλεσε την ημέραν εκείνην υπέρ τους 150,εφονεύθησαν δε και εκ των Ελλήνων τότε 9,και
επληγώθησαν περίπου 20.Οι Ελληνες όμως τότε κσίτοι νικώντες εγκατέλιπον εν νυκτί την οχυράν θέσιν της Κριτσάς,είτε διότι δεν είχον τα προς τροφήν αναγκαία εις το να διανκαρτρήσωσιν,είτε διότι εφοβήθησαν κατά την επιούσαν βαρυτέραν επίθεσιν.
Ανέλπιστον εφάνη εις τον Χασάν πασάν ότε έμαθε την ακόλουθον ημέραν, αφού εξημέρωσεν,οτι οι Ελληνες αφήκαν την θέσιν της Κριτσάς, πράγμα το οποίο ουδόλως επίστευεν,υποπτεύων κατ'αρχάς τούτο ως απάτην.Αφού όμως επείσθη περί τούτου,απέστειλε περί μεσημβρίαν όλον το ιππικόν και κατέστρεψε μανιωδώς το χωρίον εξ ολοκλήρου δια πυρός,ευκολύνας ούτω την διάβασίν του επι τα πρόσω.Και έπειτα επανέκαμψεν εντεύθεν,σκηνώσας πάλιν περί το Κάτω Χωρίον επι δεκαπέντε σχεδόν ημέρας.Αλλότι δεν κατόρθωσε πρότερον με την αιματηράν εκείνην μάχην της Κασταμονίσσης κατά του ορεινοτάτου Λασιτίου,έφερεν ήδη εις πέρας δια της καταστροφής της Κριτσάς.Ουδέν λοιπόν είναι ανεπίτευκτον εις τον επιμελώς και δια πάσης θυσίας ζητούντα να επιτύχη του σκοπού του.Αξιοι δε ελεεινολογίας και θρήνου
είναι οσοι δυνάμενοι να σωθώσι δεν έχουσι την εμπειρίαν του να προλάβωσι κακόν γενικόν εις τον τόπον των.
Ενώ λοιπόν στρατοπεύδευεν εις το ειρημένον χωρίον ο Χασάν, καιροφυλακτήσας εν τω μεταξύ απέλυσε το ιππικόν και το πλείστον του πεζικού.Ανέβησαν δ'αιφνιδίως ούτοι απο το στένωμα πάλιν του Καθαρού,το οποίον αν οι Ελληνες προνοούντες έθεταν φρουράν εις κατάλληλα μέρη και αγρυπνούσαν ως εικός επ'αυτήν,ήτο αδύνατο να πατηθή.Εισελάσαντες δ'εκείθεν οι εχθροί σχεδόν αμαχητί εις Λασίθι, κατέλαυσαν και κατερήμωσαν άπαντα τα χωρία του,εθανάτωσαν τότε πολλούς και ηχμαλώτισαν γυναίκας,παιδιά και απολέμους άνδρας πλεόν των 400.Κυριεύσαντες τότε πάμπολα ζώα ,τα οποία είχον επισωρευθή εκεί,και λαφυραγωγήσαντες άπειρα άλλα είδη,απανήλθον εν θριάμβω εις τας σκηνάς των.
Δεν έμενε λοιπόν άλλο του λοιπού εμπόδιον εις τον έμπειρον στρατάρχην Αλβανόν.Οθεν και με αθρόον τον στρατόν του εκείθεν έπειτα εισέβαλεν ακωλύτως δια της Κριτσάς και εις την επαρχίαν της Μινώας ή Μιραμπέλου, κατέκαυσε τότε και ταύτης τα χωρία,έθυσεν,απώλεσεν,ηχμαλώτισε και ενταύθα περί τας χιλίας χριστιανικάς ψυχάς,σκηνώσας περί την κωμόπολιν της Καινούριον ονομαζομένην,ανέσκαψε δε τότε και τον οδωδότα νεκρόν του Νικολάου Ζερβού,και διέταξε να πυροβολήσωσιν ασεβώς κατ'αυτού.

Η Διαδυκτιακή παρουσία της Κριτσάς είναι μια ευγενική χορηγία του Δημήτριου Σκουλικάρη (τέως Συμβούλου του Δημ.Διαμ. Κριτσάς)